Belki de çoğumuzun, ilk dalış derslerinde öğrendiğinde en şaşırdğı bilgilerden biri, oksijenin bile fazlasının zararlı olduğu... Teknik Dalış meraklıları veya oksijen zehirlenmesi hakkında daha detaylı bilgi edinmeye çalışıtğımızda karşımıza CNS saati ve OTU (bazı yerlerde OLF) gibi terimler çıkıyor. Peki nedir bu değerler?
Dalışta Oksijen Zehirlenmesi
Tüplü dalışlarda soluduğumuz gazın, derine indikçe basıncının artmasıyla içerisindeki oksijenin de kısmi basıncı artar. Genel kabul; oksijenin kısmi basıncı 1,4 atm seviyelerini geçtiğinde oksijen zehirlenmesi ihtimalinin arttığı üzerinedir. Bu da hava ile yapılan bir dalışta, 60 metre civarına denk geliyor ki sportif dalış limitlerinin üzerinde.
Kısmi basıncı artan oksijen, temelde vücudumuzda iki farklı doku grubunu en çok etkiliyor; merkezi sinir sistemi (CNS) ve solunum organları (akciğer, soluk borusu, bronşlar, vs.) Etkilediği her iki doku grubuna göre farklı rahatsızlıklar doğuruyor. Bize genelde 1-2 yıldız dalış derslerinde bahsedilen oksijen zehirlenmesi daha çok merkezi sinir sistemini etkileyen kısmı olarak anlatılıyor.
Merkezi sinir sistemi (CNS) oksijen zehirlenmesine maruz kalan bir dalgıç, ani şok sonucu bayılma durumu yaşayabilir. Nitekim, sualtında bayılmak da ölümle sonuçlanabilir. Her ne kadar CNS O2 zehirlenmesinin aşağıdaki gibi belirtileri olsa da sualtında bu belirtileri anlamak güçtür ve azot narkozu belirtileri ile de karıştırılabilir;
Titreme
Görme kaybı
Kulakta çınlama
Baş dönmesi
Seğirme
Sinirlilik, gerginlik
Mide bulantısı
Bu belirtilerden oksijen zehirlenmesi ile şüphelenildiğinde dalışı mümkün olan en kısa süre içinde sonlandırmak gerekir.
Solunum yollarını etkileyen oksijen zehirlenmesi ise, yüksek kısmi basınçlı oksijenin geçtiği yollarda tahribat yaratmasından kaynaklanır. CNS oksijen zehirlenmesine göre daha az riskli gibi gözükse de sualtında ve su üstünde solunumu güçleştirecek hasarlar verebilir. Geçtiği dokulara zarar vererek, aşağıdaki belirtileri gösterebilir;
Solunum yollarında ağrı
Kuru öksürük
Baş ağrısı
Yorgunluk
Parmak uçlarında uyuşma
Solunumda zorlanma
CNS Saati (CNS Clock)
Özellikle Nitroks uyumlu dalış bilgisayarlarında CNS diye bir değer görebilirsiniz. Dalışın derinliği ve kullanılan gazdaki oksijen oranı arttıkça zamana bağlı olarak CNS değeri (aslında CNS saati) gittikçe artar ve yüzdelik bir değer olarak gösterilir (%20 gibi)
Her iki oksijen zehirlenmesi, bize 1-2 yıldız dalış derslerinde aktarıldığı gibi sadece oksijenin kısmi basıncına değil aynı zamanda zamana da bağlı olarak ortaya çıkar. Aynı dekompresyonda olduğu gibi, yüksek kısmi basınçlı oksijene maruz kalınan süre arttıkça oksijen zehirlenmesi riski de artıyor. Tam bu noktada CNS saati değeri karşımıza çıkıyor. CNS saati, maruz kalınan oksijenin kısmi basıncı ile zaman parametrelerine bağlı olarak yüzdesel değerle ifade ediliyor. Yaklaşımsal olarak CNS Saati değeri %100 olduğunda CNS oksijen zehirlenmesine yakalanılıyor. Tabi ki söz konusu insan vücudu olunca, bu kadar kesin bir çizgi çizilemiyor. Bu sebeple, CNS Saati değerinin %80'in üzerinde olmayacağı dalışların planlanması, yapılması tavsiye ediliyor.
CNS Saatinin belirli oksijenin kısmi basınçlarında zamana bağlı değerlerini aşağıdaki tablodan inceleyebiliriz;
Tablonun en sol sütununda maksimum o2 kısmi basıncı yer alırken hemen yanında maksimum dalış süresi bilgisi yer alıyor. En üst satırda da :5, :10,... :60 şeklinde olan değerler de dalış süresini dakika cinsinden gösteriyor. Kullanacağınız gaz karışımına göre (hava/nitroks/trimix etc) ineceğiniz derinlikteki o2 kısmi basıncını hesaplayıp dalış sonundaki CNS saati değerinizi hesaplayabilirsiniz.
Aslında bu tabloya baktığımızda; "Hava ile maksimum 62 metreye dalış yapılabilir", "Oksijenin kısmi basıncı 1.4 atm'yi geçerse oksijen zehirlenmesi olur" ifadelerinin çok genelleştirlip altındaki sebepleri anlamadan doğrudan kabul edilmesinin yanlış olduğunu görüyoruz. Bu ifadeler, yeni dalgıçlara, işin detayını anlatmaya vakit olmadığı ve fazla detay kaçabileceği için kullanılabilir ancak tecrübeli dalgıçların, derin dalış yapanların düşmemesi gereken bir hatadır.
Yukarıdaki tablo günün ilk dalışı için geçerli tabi. Aynı dekompresyonda olduğu gibi mükerrer dalışlar gerçekleştirildiği durumda CNS saati de kümülatif olarak artıyor. Aşağıdaki tablodan da bir gün içerisinde oksijen kısmi basınçlarına göre maksimum toplam dalış zamanlarını görebilirsiniz.
OTU (Oxygen Tolerance Units)
Oksijen zehirlenmesi dediğimizde karşımıza çıkan bir diğer değer de yazının başında bahsettiğimiz gibi OTU. Bazı yerlerde OLF olarak da geçebiliyor. Temelde solunum yollarında, yüksek kısmi basınçlı oksijene maruz kalmaktan kaynaklanan fiziksel tahribat diye özetleyebiliriz. Yüksek kısmi basınçlı oksijen; soluk borusu, bronşlar, bronşitler, akciğerler vs. gibi solunum yollarından geçtikçe buraları tahrip eder.
OTU belirtilerini yazının başında da belirttiğimiz gibi; solunum yollarında ağrı, kuru öksürük olarak görebiliyoruz. Yine CNS'te olduğu gibi zamana ve maruz kalınan oksijen kısmi basıncına bağlı gelişir.
OTU, oksijenin kısmi basıncının 0.5 atm'nin üzerinde olduğu dalışlarda belirtilerini göstermeye başlayabilir. Yine de hava ile yapılan sportif dalışlarda genellikle rastlanmaz.
CNS saatinde olduğu gibi OTU veya OLF değeri de nitroks dalış özelliğine sahip dalış bilgisayarlarında genellikle gösterilir. Yine de teknik dalış yapılacaksa bu iki değerin gösterilip gösterilmediği kontrol edilebilir.
CNS ve OTU takip değerlerini, deko tabloları gibi değerlendirmek gerekir. Yani, bugün çoğu dalışlarımız öncesinde oturup deko tablosuna bakmıyorsak bu tablolara da her dalış öncesi bakıyor olmanız beklenmez. Ancak tablolara ne kadar hakim olunursa, tecrübe ile beraber de yapacağınız dalışta CNS Saati sınır değerlerine yaklaşıp yaklaşamayacağınızı tahmin edebilirsiniz. Aynı zamanda bu tablolar aynı deko tabloları gibi maksimum derinlikte vakit geçireceğiniz şeklinde değerler gösteriyor. Ancak biz dalışlarımızın yine çoğunda bu şekildeki bir profil takip etmiyoruz. CNS Saati değerini de takip etmenin yine en kolay yolu bu değeri hesapyalabilen bir dalış bilgisayarı kullanmak diyebiliriz. İçerisinde Nitroks özelliği olan dalış bilgisayarları genelde CNS Saati değerini gösterir. Tekrar belirtmek gerekir ki, dalış bilgisayarına %100 güvenerek dalışlarınızı gerçekleştirin değil, tablolara hakim olun, dalış bilgisayarının pratikliğini kullanın. Tablolara hakim olunduğunda dalış bilgisayarının olası bir hatasını da anlayabilirsiniz böylece.
Her yazımızda belirttiğimiz gibi yapacağınız dalışa uygun eğitimleri almadan da bu bilgiler yeterli olmayacaktır.
Ali ŞENER
Comments